Serenad 2011 yılında Doğan Kitap’ın baskısını
üstlendiği 481 sayfalık bir roman.
Romanda üzerine durulan önemli konular var:
II. Dünya Savaşı’ndaki Yahudi soykırımı, Ermeni ve Kürt
sorunu, Struma ve Mavi Alay.
(İlk iki konu hakkında az ya da çok herkesin bilgi sahibi
olduğunu düşünüyorum. Ama ‘Struma’ ve ‘Mavi Alay’, benim için bir bilinmezden öte
değildi.)
Bütün bunların yanında hayatın olduğu gibi romanların da
olmazsa olmazı ‘aşk’ çıkıyor karşımıza. Güneri Civaoğlu romandaki bu durumu
şöyle yorumlamış: “60 yıldır süren bir aşk hikâyesi... Yahudi
soykırımı, Kırımlı Müslümanlardan oluşan Hitlerin Mavi Alay’ı ve 72 Yahudi ile
batan Struma gemisi... Tarihte demlenen aşkın romanı Serenad.” (http://www.milliyet.com.tr/tarihte-demlenen-askin-romani-serenad/guneri-civaoglu/siyaset/yazardetay/20.03.2011/1366481/default.htm)
Prof. Talât Halman, “Serenad
yaşam musikisinin gür eseri. Bir sevgi çağrısıyla başlıyor, bir dokunaklı
sonat gibi gelişiyor, bir çağın güçlü senfonisi olarak okurlarını büyülüyor.”
demiş.
Serenad sizin için
çalıyor…
Roman bir ‘son nokta’ ile başlıyor. Yani her şeyin yaşanıp
bittiği, geriye sadece güzel bir melodinin kaldığı bir nokta ile… Frankfurt-Boston
uçağında beyaz Porto şarabını yudumlarken tanıştığımız Maya Duran, İstanbul
Üniversitesi Halkla İlişkiler bölümünde çalışan bir kadın. Eşinden ayrılmış, 14
yaşında Kerem adında bir oğlu var. Bilgisayarın klavyesi elinin bir uzvu hâline
gelmiş oğluna annelik görevlerini yerine getirmeye çalışan Maya, kentli bir
kadın olarak karşımıza çıkıyor. Özel hayatı ve annelik görevleri arasında
sıkışıp kaldığına tanık olduğumuz anlar var.
(Ve tam bu noktada Zülfü Livaneli’nin anlatım gücü ortaya
çıkıyor. Zira hikâye bir kadının, Maya’nın ağzından anlatılıyor. Birtakım
klişelerin, ufak tefek mantık hatalarının yanında bu durumun takdire şayan
olduğunu söyleyebilirim.)
2001 yılının Şubat ayında gündelik çalışma disiplininin içinde
Alman asıllı Profesör Maximilian Wagner’i karşılama görevi, hem onun hem de
profesörün hayatı adına karmaşık ve bir o kadar da dokunaklı anıların gün
yüzüne çıkmasına sebep oluyor.
Başlarda bu karşılama, Maya’nın her zamanki görevlerinden
biri olarak gözükse de Maximillian Wagner’i gördüğünde ağzından dökülen şu
cümleleri farklılığın ilk sinyali olarak kabul edilebilir: “O anda karşımdaki
adamın çok ama çok yakışıklı olduğunu fark ettim. Beyaz saçlı düzgün başı,
küçük burnu ve kendisine çok yakışan derin çizgileriyle harika bir görünüşü
vardı. İlk kez bir erkeğin karşımda şapka çıkardığını görmek daha da şaşırttı
beni.” (Sayfa 19)
(Maya’nın Wagner’i ilk gördüğündeki hayranlık romanın
ilerleyen bölümlerinde okurun da içine yayılıyor. Wagner’ın gerçekten var
olduğuna inanma hissi, onunla sohbet etme isteği ile birleşti desem abartmış
sayılmam.)
1930’lu yıllarda İstanbul’da olduğunu öğrendiğimiz
Maximillian Wagner’in gelişini duyanlar takibe geçmesi ve 24 Şubat günü 2001
günü Şile’de yaşananlar tam bir çıkmaza
sürüklüyor Maya’yı. O tarihte İstanbul’un merkez yerlerinde bile hava sıcaklığı
eksilere düşmüşken Şile’yi bir düşünün! Buz gibi bir havada elinde kemanıyla
deniz kıyısındaki profesörü kendi vücuduyla ısıtarak donmaktan kurtaran Maya,
şoför Süleyman’ın üniversiteye yaydığı dedikodular yüzünden işinden oluyor. (
Bu sırada profesör’ün “Sutuuuma” ve “Nadia” diye çıkardığı sesler çok şey
anlatıyor aslında.)
Bütün bunların üstüne Maya, bilgisayar ve internet kurdu
olan oğlundan yardım istiyor. Livaneli’nin Kerem’i bu özellikleri ile ön plana
çıkarmasının sebebinin sosyal bir konuya parmak basmak olduğunu düşünüyorum.
Ama bu durumun daha sonra önemli gelişmeler yarattığını da görüyoruz. Hayatlarına
giren yeni kişiler ve olaylar, anne-oğlu birbirine bağlıyor. Yani her şey iyi
ya da kötü bir şeye sebep oluyor bu romanda. Maya’nın ailesinden diğer kişileri
de tanıyoruz bu vesile ile. Asker olan ağabeyi bunlardan en önemlisi. Zülfü
Livaneli, birbiriyle yıllardır anlaşamayan iki zıt kardeş profili çıkarıyor
karşımıza. Aralarında geçen diyaloglar aslında hem kuşak farkını hem de düşünce
dünyalarındaki farklılıkları anlatıyor. Zira ağabeyi Maya’nın suya sabuna
bulaşmadan yaşamasını istiyor. Çünkü bu işin ucunun mesleğine dokunacağından korkuyor.
Ancak bunun mümkün olmadığı romanın ilerleyen kısımlarında çıkıyor karşımıza.
Maya, babaannesi son nefesindeyken kökenlerinin Ermeni
olduğunu öğreniyor. Büyük ninelerinin ve dedelerinin Ermeni sürgününde
hayatlarını kaybettiklerini, yetimhanede kalan babaannesinin “Mari”den
“Semahat”e geçişini… Kimlik
değiştirmeler ve saklanmalarla dolu bir hayat…
Anneannesinin ailesi ise Kırım Türkleri’nden. Stalin eziyeti
altında inleyen Kırım Türkleri, Ankara hükümetinin telkiniyle saf değiştirerek
Hitler ordusuna katılmış ve kendilerine”Mavi Alay” ismi verilmiş. Anneannesinin
ailesi de bu grubun içinde içindeymiş ve bir Türk askeri tarafından
kurtarılmış. Bu asker de Maya’nın dedesi…
Livaneli, bu romanda birçok tarihsel gerçeği bir arada
vermeye çalıştığı için olayları takip etmekte zorlanabiliyor insan. Bir yandan
“Bir ailede bütün bunların olması nasıl bir tesadüftür” diye kafa yoruyor,
gerçeğe yakınlığını sorguluyor; bir yandan da kendi ailesinin geçmişini
araştırmak için durdurulmaz bir istek duyuyor. Şunu da belirtmek de fayda var
ki Maya karakterinin bu olay örgüsü etrafında verilmesi zaman zaman karaktere
olan inancın azalmasına neden oluyor. Zaman zaman Maya’nın ağzından dökülen
cümleler bir yabancılaşmayı da beraberinde getiriyor. Romanın dili her ne kadar
akıcı ve sürükleyici olsa da bu durum gözden kaçmıyor.
Tekrar Maximillian Wagner’in hikâyesine dönelim. Burada da
karşımıza Nazi döneminde Almanya’dan sürgün edilip Türkiye’ye gelen profesörler
çıkıyor. “Almanya’da Ocak 1933’de iktidarı ele geçiren Hitler, Nisan’da devlet
memurları sisteminde yaptığı değişiklerle arî ırktan olmayan, nesebi karışık
memurları görevden uzaklaştırır. Bu durum sonucunda 1933 ile 1945 yılları
arasında birçok Yahudi kökenli Alman bilim adamı ve sanatçı vatandaşlıktan çıkarılıp
pasaportlarına heimatlos (vatansız)
yazılır. Böylelikle siyasi ve kültürel yaşamdan uzaklaştırılan Yahudiler ülkelerini
terk edip göç etmek zorunda kalırlar (Müller, 1997: 326; Taşdemirci, 1992:10).
Bu göçü daha da körükleyen 1935’teki Nürnberg
Yasaları ve Kasım 1938’deki Kristallnacht
olayları olur (Müller, 1997: 327). Yaklaşık yarım milyon insan ülkesini terk
etmek zorunda kalır. Göçe zorlananlar arasında pek çok tanınmış insan, iş
adamı, sanatçı, bilim adamı, siyasi faaliyet içinde olanlar gibi toplumun tüm
katmanlarından insanlar vardır. Göç edilen ülkelerin başında İsviçre,
Arjantin, ABD, Filistin ve Türkiye bulunmaktadır.”
egitim.erciyes.edu.tr/~arak/...ArakMakale2011/KarsilastirmaliEdebiyatin
Türkiye’deki Öncüleri.
Maximillian Wagner Alman; aşık olduğu karısı Nadia ise bir
Yahudi. Nadia’nın ismi Deborah olarak değiştirilmiş olsa da geçmişi bir kutu
içine saklamak mümkün olmuyor. Nadia ve Wagner’in Nazi baskısından kaçmak için
çıktıkları yolculuk birbirlerini son görüşleri oluyor. Çünkü Nadia o yolculukta
tutuklanıyor. (Bütün bu bilgiler, Wagner’in anlatımıyla ve Maya’nın kalemiyle
öğreniliyor. )
Wagner, İstanbul Üniversitesi’ndeki çalışmaları sırasında
Nadia’yı kurtamaya çalışsa da mümkün olmuyor. “Struma” adlı bir geminin bilgisi
geliyor Wagner’in kulağına. Romanya Köstence limanından kalkan yıkık dökük,
eski geminin içinde 779 yolcu ve 10 mürettebat var. İnsanlar çok zor şartlarda
yolculuk yapıyorlar.
Sarayburnu açıklarına gelindiğinde Türk hükümeti geminin
boşaltılmasına izin vermiyor. Daha sonra Şile yakınlarına gelen gemideki 779
yolcudan sadece bir aile kurtuluyor. ,
“Struma yolcuları Türkiye ve
İngiltere arasındaki siyasi pazarlıkların sürdüğü yaklaşık 2,5 ay boyunca
karantina koşulları altında bu limanda bekletilir. İstanbul'da kaldığı süre
içinde, bir kaç şanslı yolcu, çeşitli gerekçelerle bu talihsiz gemiden
kurtulmayı başarır. 800'e yakın yolcu ve mürettebatla Köstence'den gelen gemi,
siyasi pazarlıkların beklenen neticeyi vermemesi sonucu, 1942 yılının şubat
ayında bu limandan koparılarak, geldiği yere, Karadeniz'e iade edilir. Ertesi
gün, Istanbul Boğazı açıklarında infilak ederek batar.” http://www.sad.org.tr/arastirma-gruplari/bag/18-struma-projesi
Yolcular, Karadeniz’in derin sularında kaybolmaya mahkûm
bırakılıyor. Bunlardan biri de Wagner’in çok sevgili eşi Nadia… Wagner’in onun
için bestelediği serenadı bir kez daha dinleyemeden soğuk sulara karışıyor
sevgi dolu bedeni.
“Yolcu ve mürettebatıyla
Karadeniz'in karanlık sularında yitirilen bu gemi, bir insanlık ayıbı olarak
tarihe geçer. Olay tüm dünyada tartışılır. Savaş sonrası, araştırmalara,
Filistin'de ise protesto gösterilerine ve ayaklanmalara neden olur.” http://www.sad.org.tr/arastirma-gruplari/bag/18-struma-projesi
Tahmin edileceği gibi, serenadı Nadia’ya dinletme görevi
Maya’ya düşüyor. Bu hikâyeye sahip çıkacağının sinyallerini kitapta sık sık
verdiği için sonu tahmin etmek zor olmuyor. Wagner’in bedeninin külleri ile
serenadın nağmeleri aynı anda Şile deniziyle bütünleşiyor…
Romanı, ilk okuduğumda son yazdığım cümlenin ruhundaydım.
Büyülenmiştim. Uzun zaman üstünde düşündüm, olayları araştırdım. Sonra kitabı
tekrar incelemeye başladığımda yazımda belirttiğim eleştirileri beynimde
sıraladım. Bunun sonradan ortaya çıkmasının sebebinin olayların etkileyiciliği
olduğunu düşünüyorum. İlk defa duyduğunuz gerçekler sizi sarsmışken başka bir
şey düşünmek mümkün olmuyor çünkü.
